Licencja i umowa o przeniesienie autorskiego prawa majątkowego – jakie są skuteczne sposoby przenoszące prawo autorskie?

Współcześnie rozwiązania oparte na własności intelektualnej są właściwie wszechobecne w każdym aspekcie działalności i rozwoju firmy. Treści publikowane w internecie, programy i aplikacje komputerowe, projekty graficzne czy innowacje technologiczne – to wszystko są elementy, które powiązane z prawem autorskim, stanowią podstawy funkcjonowania rynku. Przedsiębiorcy szukają rozwiązań, które pomogą sprawnie, a przede wszystkim skutecznie znaleźć porozumienie z twórcami czy innymi firmami, aby móc korzystać z tych efektów twórczości intelektualnej w sposób jak najbardziej opłacalny dla siebie.

Jak zagwarantować sobie prawa do utworów w sposób najbezpieczniejszy dla firmy?  Czy lepiej zawrzeć umowę o przeniesienie autorskich praw majątkowych? Czy może postawić na licencję na korzystanie z utworu? Czy jako przedsiębiorca mogę przekształcać utwór, do jakiego nabyłem pełne autorskie prawa majątkowe? Jak powinna wyglądać prawidłowo zawarta umowa? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w poniższym tekście.    

Czym są autorskie prawa osobiste oraz majątkowe do utworu?

Zanim przejdę do omówienia nabywania licencji czy praw majątkowych do utworów, czyli efektów twórczości intelektualnej, należy rozpocząć od podstaw, a mianowicie od udzielenia odpowiedzi na pytanie – czym w ogóle są autorskie prawa majątkowe?

Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych każdemu twórcy – niezależnie od tego jaki utwór stworzył, napisał artykuł, stworzył grafikę czy też napisał kod oprogramowania komputerowego, przysługują autorskie prawa osobiste oraz autorskie prawa majątkowe do swojego utworu.

Autorskie prawa osobiste przysługują każdemu twórcy utworu. Istotą tych praw jest to, że chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Zgodnie z art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, autorskie prawo osobiste stanowi w szczególności prawo do:

• autorstwa utworu;
• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępnienia go anonimowo;
• nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Co istotne, w przypadku programów komputerowych zakres autorskich praw osobistych jest nieco inny- nie mają do nich zastosowania trzy ostatnie punkty.  

Natomiast autorskie prawa majątkowe oznaczają prawo twórcy do wyłącznego korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu (art. 17 ustawy).

Przedsiębiorca, który chce zagwarantować sobie korzystanie z utworu musi mieć na uwadze obydwa powyższe przepisy i zastanowić się, jaki zakres korzystania z utworu jest dla niego niezbędny. Przedsiębiorca oraz twórca utworu muszą ocenić, czy w danym przypadku konieczne jest przeniesienie praw autorskich, czy wystarczająca będzie jedynie licencja, a także czy należy zabezpieczyć w jakiś sposób prawa autorskie osobiste, czy nie jest to konieczne.

Zgodnie z art. 41 ust. 1 ustawy, autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy – przeniesienia praw majątkowych lub licencyjnej. Ponadto wygasają one po 70 latach od śmierci twórcy – od tego momentu nie będzie konieczne zawarcie umowy, aby móc wykorzystywać dany utwór.

Utwór pracowniczy

Nieco inaczej ustawa rozwiązuje kwestie związane z nabywaniem praw autorskich w przypadku utworów stworzonych w ramach wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Zgodnie z art. 12 ustawy jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Z tego względu, w przypadku umów o pracę, nie potrzeba dodatkowych postanowień umownych w umowie o pracę, aby doszło do przeniesienia praw autorskich na pracodawcę, dzieje się to z mocy ustawy. Jednocześnie, dopuszczalne jest inne określenie przez strony momentu przejścia praw autorskich niż w chwili przyjęcia utworu. Dodatkowo, wątpliwości interpretacyjnych dostarcza nam stworzenie utworu „w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy”- podkreślenia wymaga, że nie chodzi tutaj o sam czas lub miejsce wykonywania usług (w trakcie pracy), ale także aby utwór został stworzony w ramach obowiązków pracowniczych, a nie „przy okazji” wykonywania pracy, nawet przy wykorzystaniu narzędzi pracodawcy. Jeśli chodzi o programy komputerowe to zgodnie z art. 74 ust. 3 ustawy prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy przysługują pracodawcy, o ile umowa nie stanowi inaczej. W przypadku programów komputerowych nie jest wymagane przyjęcie utworu, a do przejścia praw autorskich dochodzi choćby program nie został ukończony.

Czym jest umowa o przeniesie autorskich praw majątkowych?

Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych jest to umowa przenosząca na danego nabywcę autorskie prawa majątkowe do stworzonego przez twórcę utworu. Zgodnie z ustawą „Umowa zobowiązująca do przeniesienia autorskich praw majątkowych przenosi na nabywcę, z chwilą przyjęcia utworu, prawo do wyłącznego korzystania z utworu na określonym w umowie polu eksploatacji, chyba że postanowiono w niej inaczej” (art. 64).

W wyniku tej umowy twórca przekazując prawa autorskie, traci prawo do dysponowania autorskim prawem majątkowym, jednakże nie jest oczywiście tak, że w ogóle przestaje on czerpać zyski ze swojego utworu. Zgodnie z art. 45 twórcy przysługuje odrębne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji, chyba że w umowie zawarto by wyraźną informację, że przekazanie nastąpiło nieodpłatnie. Wynagrodzenie musi być godziwe i odpowiednie (art. 43), a gdyby okazało się niewspółmiernie niskie, to twórca może żądać podwyższenia go za pośrednictwem sądu (art. 44). Ten ostatni przypadek znajduje praktyczne zastosowanie-  można przywołać tutaj przykład sprawy związanej z grą Wiedźmin. Twórca literackiego oryginału Andrzej Sapkowski domagał się weryfikacji wysokości wynagrodzenia od firmy CD Projekt, kiedy wyprodukowana przez nią gra przyniosła olbrzymie dochody – niewspółmiernie wysokie do pierwotnie uzgodnionego wynagrodzenia dla twórcy.  

O czym poza tym należy pamiętać przy zawieraniu umowy o przeniesienie praw autorskich majątkowych?

• wymaga ona zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności (art. 53) – to znaczy nie można jej zawrzeć w żadnej innej formie- dopuszczalne formy to forma pisemna albo podpis kwalifikowany (równoważny wobec formy pisemnej);
• konieczne jest wypisanie wszystkich pól eksploatacji utworu, czyli sposobów korzystania – przeniesione prawa majątkowe dotyczą tylko tych pól eksploatacji, które zostały konkretnie wymienione w umowie (art. 41 ust. 2).

Na temat pól eksploatacji mówi art. 50, w którym wymienione są ich przykładowe rodzaje: utrwalanie i zwielokrotnianie utworu, obrót oryginałem albo jego egzemplarzami oraz zakres rozpowszechniania utworu;

• nie można w sposób ogólny i niekonkretny podawać pól eksploatacji w umowie, również dlatego, że może ona dotyczyć tylko tych, które są znane w chwili jej zawarcia (art. 41 ust. 4);
• nieważna jest umowa w części dotyczącej wszystkich utworów lub wszystkich utworów określonego rodzaju tego samego twórcy mających powstać w przyszłości;
• wysokość wynagrodzenia dla twórcy powinna być jasno określona w treści umowy;
• ze strony twórcy warto zaznaczyć w treści umowy, że przeniesienie praw następuje dopiero w chwili zapłaty ze strony nabywcy tych praw – bez podania takiej informacji przyjmuje się, że przeniesienie praw następuje od razu w chwili „przejęcia” utworu (art. 64);
• co do zasady nabywca praw autorskich nie musi posiadać dodatkowej zgody od twórcy, aby udzielać licencji na ten utwór, do którego nabył prawa, dalszym podmiotom trzecim – nie ma konieczności takiego zapisu w umowie, aby to prawo posiadać.

Wreszcie co do zasady nabywca autorskich praw majątkowych do utworu nie może dokonywać na nim swobodnych zmian i modyfikacji, ponieważ zgodnie z art. 46, jeżeli umowa nie stanowi inaczej, twórca zachowuje wyłączne prawo zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego, mimo że w umowie postanowiono o przeniesieniu całości autorskich praw majątkowych. Gdyby nabywca chciał takie prawo posiadać musi wystąpić o uzyskanie pozwolenia na posiadanie zależnego prawa autorskiego.

Czym są autorskie prawa zależne?

Jak przeczytamy w art. 2 prawa autorskiego, prawo do rozporządzania i korzystania z opracowania utworu przez nabywcę zależy od zezwolenia na to twórcy tego pierwotnego utworu. Jest to właśnie prawo zależne, które nie jest domyślnie wpisane w umowę przeniesienia autorskich praw majątkowych i potrzebne jest dodatkowe uregulowanie umowne, aby doszło tutaj do przeniesienia.

Takim opracowaniem będzie na przykładzie programu komputerowego wszelka zmiana, poprawienie, uzupełnienie programu lub kodu źródłowego. Co istotne koniecznie należy w takim zezwoleniu na użytkowanie praw zależnych wypisać pola eksploatacji, którymi zostanie objęta taka zgoda. Co do zasady za opracowanie nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem (art. 2 ust. 4).

Twórca może cofnąć taką zgodę, jeśli w ciągu 5 lat od uzyskania zezwolenia opracowanie nie zostanie rozpowszechnione przez nabywcę. Natomiast wynagrodzenie wypłacone twórcy nie podlega zwrotowi (art. 2 ust. 3).

Wyjątkami, kiedy zezwolenie od twórcy nie będzie koniecznie będzie przypadek, kiedy utwór przejdzie do domeny publicznej, czyli minie 70 lat od śmierci twórcy albo utwór będzie wykorzystany na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości (art. 29¹).

Autorskie prawa osobiste

Autorskich prawa osobistych nie można przenieść na kontrahenta- prawa te nie są zbywalne. Jednocześnie, takie prawa jak prawo do autorstwa utworu, czy oznaczenia utworu, są często ważnym elementem związanym z utworem, na którym bardzo zależy przedsiębiorcom. Przykładowo, jeśli przedsiębiorstwo zleca stworzenie programu komputerowego to często następuje to w celu jego dalszego wprowadzenia do obrotu pod marką określonej firmy. W takim wypadku przedsiębiorca musi zagwarantować sobie, że osoby wykonujące na jego rzecz utwór nie będą przykładowo podpisywać go swoim imieniem i nazwiskiem. W tym celu w umowach prawnoautorskich zawierane jest postanowienie, zgodnie z którym twórca zobowiązuje się do niewykonywania praw autorskich osobistych w stosunku do utworu, a także upoważnia do ich wykonywania kontrahenta. Dzięki temu, pomimo tego, że prawa nie są przenoszone, przedsiębiorca ma prawo z tych praw korzystać.

Czym jest umowa licencyjna na korzystanie z utworu – jaki jest czas trwania licencji?

Podstawową różnicą względem umowy przeniesienia autorskich praw majątkowych jest to, że w przypadku licencji twórca umożliwia nabywcy jedynie korzystanie z utworu, podczas gdy prawa autorskie majątkowego pozostają cały czas przy twórcy. Umowa licencyjna nie sprawia, że osoba nabywająca staje się właścicielem utworu, co więcej wcale nie musi być jedynym podmiotem, który w tym czasie posiada prawo do korzystania z utworu, choć zależy to od rodzaju licencji (wyłączna, niewyłączna).

Brzmi skomplikowanie? Aby nieco uporządkować te rozważania, poniżej przedstawiam najważniejsze elementy umowy licencyjnej:

• podobnie jak w wypadku umowy przeniesienia, licencja również działa jedynie na zasadach wyszczególnionych w umowie – obejmuje tylko te pola eksploatacji, które zostają w niej wymienione (art. 41 ust. 2); powinna również zawierać informację co do terytorium, na którym obowiązuje;
• licencja jest ograniczona czasowo – uprawnia do korzystania z utworu w okresie pięciu lat na terytorium państwa, w którym licencjobiorca ma swoją siedzibę albo miejsce zamieszkania, chyba że w umowie postanowiono inaczej (art. 66)- natomiast jeśli licencja zawarta jest na okres dłuższy, uznaje się wtedy, że zawarto ją na czas nieoznaczony;
• możliwość wypowiedzenia licencji przez twórcę – licencję zawartą na czas nieoznaczony można wypowiedzieć z zachowaniem terminów umownych, a w ich braku na rok naprzód, na koniec roku kalendarzowego (art. 68);
• w wypadku, kiedy licencja zawarta zostaje na czas określony, to wygasa ona po upływie tego okresu (maksymalnie to 5 lat);
• ustawa nie zezwala nabywcy licencji na swobodne udzielanie sublicencji w braku odpowiedniego postanowienia umownego- nabywca nie ma prawa upoważnienia innej osoby do korzystania z utworu, chyba że istnieje taki zapis w umowie (art. 67 ust. 3);
• w wypadku braku wyraźnego postanowienia o przeniesieniu prawa, uważa się, że twórca udzielił licencji- licencja jest zatem „domyślną” formą, którą przewiduje ustawa.

Czym różni się licencja wyłączna od licencji niewyłącznej?

Każdy twórca ma możliwość udzielenia licencji wyłącznej lub niewyłącznej. Udzielenie wyłącznego prawa do korzystania z utworu wiąże się z faktem, że twórca udziela licencji tylko jednemu podmiotowi, który będzie mieć pewność, że nikt poza nim nie ma prawa do korzystania z utworu w czasie obowiązywania licencji. Licencja wyłączna musi zostać zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności (art. 67 ust. 5). Udzielenie licencji wyłącznej może być rozgraniczone terytorialnie – przykładowo twórca oprogramowania komputerowego udziela licencji wyłącznej na całą Polskę określonej firmie, ale już poza granicami kraju może oferować licencje na program w sposób dowolny podmiotom trzecim. Licencja wyłączna umożliwia licencjobiorcy dochodzenie roszczeń z tytułu naruszenia autorskich praw majątkowych, w zakresie objętym umową licencyjną (art. 67 ust. 4).

Licencja niewyłączna polega udzielaniu licencji podmiotom trzecim bez owej wyłączności dla nich na korzystanie z utworu. Twórca może wtedy udzielać prawa do korzystania z utworu dowolnej ilości osób lub podmiotów. Podobnie jak każda inna umowa związana z autorskimi prawami majątkowymi, licencja niewyłączna powinna określać pola eksploatacji utworu, ewentualne wynagrodzenie dla twórcy czy też czas jej trwania (np. na 3 lata). W wypadku tej umowy licencjobiorcy prawo autorskie nie przypisuje możliwości dochodzenia swoich praw w wypadku naruszenia autorskich praw majątkowych.

W wypadku umowy licencyjnej prawo daje sporo możliwości modyfikacji, tak aby warunki pasowały obydwu stronom transakcji. Z pewnością taka elastyczność jest korzystna, ponieważ zapotrzebowania każdego twórcy i licencjobiorcy są odmienne i zależą od sytuacji. W treści umowy można wpisać także warunki, które będą odpowiadać prawom zależnym – jak np. możliwość tłumaczenia utworu.       

O czym warto pamiętać – pola eksploatacji, forma umowy, dookreślenie utworu i prawa po naruszeniu praw majątkowych

O tym, z którego typu umowy warto skorzystać decydują już czynniki indywidualne, a raczej czego oczekuje twórca, a czego ewentualny nabywca. Konieczne jest jednak, aby pamiętać o kilku najważniejszych aspektach, które powinniśmy zawrzeć w podpisywanej umowie – bez znaczenia czy jest to przeniesienie autorskich praw majątkowych czy czasowa licencja na korzystanie z utworu. Należy:

• dokładnie wypisać wszystkie pola eksploatacji, na których mają być przeniesione prawa albo udzielona licencja na korzystanie;
• zawarcie informacji o wynagrodzeniu dla twórcy;
• dookreślenie utworu, którego prawa są przenoszone lub na który jest udzielana licencja;
• pamiętać o konieczności zawarcia umowy pisemnej;
• ustaleniu przeniesienia praw zależnych, jeśli zamierza się dokonywać zmian na utworze, w wypadku licencji wypisanie odpowiedniej zgody twórcy na opracowanie utworu;
• zastanowieniu się nad planami związanymi z utworem, a w związku z tym, jaką umowę chcemy podpisać – trzeba pamiętać, że możliwość dochodzenia swoich praw w wypadku naruszenia autorskich praw majątkowych ma, poza autorem oczywiście, tylko nabywca autorskich praw majątkowych oraz licencjobiorca licencji wyłącznej;
• rozważeniu, czy konieczne jest na zabezpieczenie autorskich praw osobistych do utworu.

Kary umowne w umowach prawnoautorskich

Kary umowne w umowach to dość popularne narzędzie, które może zabezpieczać obydwie strony transakcji. W przypadku umów prawnoautorskich również są częstym zapisem i zazwyczaj ich funkcją jest zabezpieczenie przedsiębiorcy, który zleca stworzenie odpowiedniego utworu i chce się zabezpieczyć przed naruszeniem przez twórcę praw osób trzecich, w tym w szczególności praw autorskich. Takie naruszenie wiąże się często nie tylko z samą karą umowną, ale także zwolnieniem przedsiębiorcy przez takiego twórcę z odpowiedzialności, a nawet możliwością wypowiedzenia umowy. Jeśli bowiem utwór wykonywany jest na zlecenie przedsiębiorcy to wszelkie ewentualne roszczenia odnośnie naruszenia praw autorskich będą prawdopodobnie kierowane właśnie przeciwko niemu. Taka kara umowna stanowi zabezpieczenie, dzięki któremu twórca będzie tworzył utwory samodzielnie, nie korzystając z rozwiązań innych twórców.

Biblioteki zewnętrzne, narzędzia AI, licencje

W przypadku branży IT bardzo częstym zjawiskiem jest jednak korzystanie z bibliotek zewnętrznych, czy gotowych fragmentów kodu, które nie będą objęte prawem autorskim twórcy. Z tego względu warto w umowach IT zawrzeć dodatkowe postanowienia, które umożliwią zabezpieczenie praw do tego typu rozwiązań, w tym w szczególności udzielenie do nich licencji lub sublicencji. Dodatkowo, z uwagi na rosnącą popularność technologii AI, w umowach lub odpowiednich politykach firmowych warto także określić dopuszczalne narzędzia AI, sposób korzystania z takich narzędzi, w tym środki bezpieczeństwa i zasady dotyczące ich stosowania, w szczególności gwarantujące poufność wszelkich danych do nich wprowadzanych.

Odpowiednie zaprojektowanie umów w zakresie prawa autorskiego jest kwestią bardzo istotną dla firm. Nieprawidłowości w tym zakresie mogą mieć poważne konsekwencje, włącznie z brakiem skuteczności przeniesienia tych praw, co może wiązać z nieskutecznym dalszym przeniesieniem praw, a w konsekwencji utratą wiarygodności i stratą finansową. Z tego względu istotne jest, aby umowy były sporządzane przez wykwalifikowaną kancelarię prawną, która zadba o odpowiednie skonstruowanie umów i zabezpieczenie praw przedsiębiorcy i twórcy.